Về quê mẹ Tỳ kheo Giác Lộc

Phần 1

VỀ QUÊ MẸ

Nhật mộ hương quan hà xứ thị,

Yên ba giang thượng sử nhân sầu.*

(Quê hương khuất bóng hoàng hôn

Trên sông khói sóng cho buồn lòng ai)

Trong đời sống này nhiều người lo sống, ít người lo chết. Phần đông sợ chết, không dám nghĩ đến cái chết. Nhưng quy luật của cuộc đời không như ý mong cầu. Cái chết bình yên cũng thường thấy, cái chết đau đớn, thê lương thỉnh thoảng vẫn xảy ra như tai nạn giao thông, tai nạn rớt máy bay, tai nạn chìm tàu, tai nạn cháy nhà v.v… Đừng nghĩ rằng lúc sống nạn nhân đã làm điều rất tội lỗi . Bởi vì trong số đó có người sống cuộc đời rất đạo đức. Vị đại A la hán Mục Kiên Liên (Moggallāna) cũng mang cái chết rất thê thảm dưới tay những kẻ sát nhân. Vậy thì làm thế nào để đừng rơi vào tình trạng chết đau đớn không lời từ biệt?

Thực sai lầm khi khẳng định những nạn nhân chết đau đớn vì có làm điều gì xấu xa trong đời sống. Nhưng cho rằng đó là điều rủi ro tình cờ không có duyên cớ gì hết thì càng sai lầm hơn nữa. Con người sinh ra rồi chết là một đời người (jāti). Kiếp người như vậy có là bao so với hằng hà sa số kiếp luân hồi. Anh A hôm nay chết vì bị chôn vùi trong căn nhà bị sập. Anh sống cuộc đời rất đạo đức, mọi người yêu mến anh, tại sao lại chết như vậy? Nếu đem đời người ra suy luận thì có cái gì bất công trong đó, nhưng khi đem vô số kiếp sống trong luân hồi ra soi sáng thì mới thấy anh A gánh lấy tránh nhiệm về nhân duyên nào đó bị quên lãng trong quá khứ xa xưa. Anh A hôm nay là người Mỹ, nhưng một nơi nào đó trong quá khứ có người đã gây ra ác nghiệp. Ác nghiệp này kết thành quả cho anh A. Kẻ tạo ra là tên khác, có thể là người ở một đất nước xa lạ nào đó và cũng có thể là người nữ. Nhưng nhân duyên sinh tử luân hồi đã tạo ra kẻ gây ra ác nghiệp quá khứ có mối liên hệ với anh A là người vô tội hiện tại. Làm sao biết được trong những kiếp người, chưa nói đến những kiếp làm loài khác, được may mắn hội ngộ bậc Thánh hoặc bậc thiện trí hướng dẫn theo chánh đạo.

Hãy suy quá khứ mà nghiệm ra hiện tại. Một hành động xấu như trộm cắp chút ít đã tạo ra hạt giống tham muốn của người. Trong cuộc sinh tử hạt giống này nảy nở và lớn dần thành một hành động trộm cướp lớn, gây ra đau khổ cho mọi người. Kẻ trộm cướp lớn đó tiếp tục luân hồi và ngày kia trong cuộc đời người ta thấy một cái chết đau đớn, thê thảm. Như vậy kẻ gây hạt giống nhỏ đâu phải vô can dù có bị bụi thời gian xóa mờ. Do đó hành động xấu dù nhỏ liên quan đến tham, sân, si đều gieo hạt giống cho những hành động xấu lớn và những quả lớn không lường trước được sẽ trổ như món nợ đến ngày trả.
--------
* Trích bài Hoàng Hạc Lâu của Thôi hiệu (Tản Đà dịch)

OOOOO

VỀ QUÊ MẸ (2)

Kết cuộc đau thương nằm trong một việc xấu nhỏ xa xưa nào đó. Cách tránh tình trạng chết đau đớn không lời từ biệt là tránh những việc xấu nhỏ nhặt. Chú giải Pháp cú 63 ghi lại câu chuyện hai người bạn đi nghe Pháp, một người chăm chú nghe và chứng quả dự lưu, còn người kia thì tìm người sơ hở để móc túi. Người chứng quả dự lưu sống thiếu thốn, người móc túi sống sung túc. Anh ta chê người bạn nghèo sống không khôn ngoan nên phải nghèo khổ như vậy. Hành vi móc túi như vậy rất đê tiện, nhưng còn đê tiên hơn khi móc túi mà người ta không biết, đó là những kẻ trang bị cho mình cái vẻ ngoài thuần thành như đi chùa, học Pháp, hiểu nhiều kinh điển. Dùng cái vỏ đó để xướng lên việc giúp chùa, giúp chư sư. Mọi người tin tưởng nên hết lòng gửi tiền ủng hộ. Nhưng động cơ không phải vì thiện tâm mà vì tư lợi cá nhân. Những việc làm như vậy chỉ có kẻ khôn ngoan mới làm được, nhưng trong kinh Pháp cú Đức Phật gọi là hành động của kẻ ngu mà không biết mình ngu. Việc đê tiện đó những kẻ này biết quả báo như thế nào nhưng cho rằng quá xa vời, cái lợi trước mắt đáng trân trọng hơn. Vì ngu si họ không biết rằng chính những hành vi đó đã tạo ra một thế giới nguy hiểm cho chính họ,. Phật ngôn ‘ Phước là bạn từ đời này đến thế giới khác’. Hành vi bất thiện thì không có phước, trong thế giới khác tội đem lại nhiều cay đắng, cánh cửa an lạc không chào đón. Những kẻ đê tiện đọc đến đây mà không thấy nhột là vì vô tàm vô quý của họ quá dày rồi. Những ai vô can, có thiện tâm đọc xong cảm thấy an lạc là vì tàm quý của họ khỏng mỏng. Theo điều xấu mà không tỉnh ngộ thì hạt giống tội cứ nảy nở và sinh trưởng dày đặc theo thời gian, dù sinh lại làm người cũng bị cuộc đời đào thải dưới nhiều hình thức hoạn nạn, tai nạn. Những người hồi đầu hướng thiện nhưng hạt giống tội còn dư sót dù không bị đời đào thải cũng gây trở ngại cho mình và cho người. Vị tu sĩ nọ thông minh hơn người, học vị trong nước, ngoài nước đều có đủ. Thế rồi cái chết không an nhàn đến quá sớm, phạm hạnh chưa tròn, nguyện vọng độ tha cũng dừng lại. Xem thế mới thấy hạt giống ác đã gieo nó nguy hại cho con người như cỏ làm hại ruộng vườn. Nguyên nhân nào khiến người ta có hành vi đê tiện? Đó là mê đắm trong ngũ trần (sắc, thinh, hương, vị, xúc khả ái). Sự mê đắm này được diễn tả trong kinh điển bằng những ẩn dụ như bị dạ xoa ăn thịt, bị rơi vào thế lực của ác ma. Tại sao họ không sống cuộc đời lương thiện, nâng cao phẩm giá cao thượng? Vì sợ thiếu thốn, sợ thua thiệt trong cuộc đời. Họ không noi gương những người lương thiện vươn lên từ bàn tay trắng, bước đầu phải sống trong nghèo khổ, về sau thành công về tài sản vật chất và có đủ tài sản tinh thần (tín, giới, tàm, quý, văn, thí, tuệ).

Thế giới theo mọi người hiểu là ở bên ngoài, quá rộng lớn. Tuy nhiên thế giới tốt đẹp hay xấu xa là do ở nơi tâm con người tạo ra. Cũng là loài người nhưng có người cao quý, có người thấp hèn. Ngay trong đời sống này do thiện tâm người ta đã tạo nên một thế giới quê mẹ bình yên và do ác tâm người ta tạo nên một thế giới lạc loài bất ổn. Trước khi đi vào những vấn đề sâu xa như tỉnh thức, thiền, đạo quả chỉ cần làm tròn bổn phận trong gia đình bằng thiện tâm và sống ngay thẳng với mọi người trong xã hội. Thành thực, không lừa dối mình, không lừa dối gia đình, không lừa dối mọi người trong xã hội. Bao nhiêu đó cũng đủ tạo nên một thế giới an lành rồi.
-------
Phần cuối

VỀ QUÊ MẸ

Nêu ra Hành vi trộm cắp để cho thấy nó tạo ra hạt giống xấu lâu dài và ngay trong hiện tại nó vừa hại người vừa phá hoại sâu rộng đến các nền tảng đạo đức. Người trộm cắp sẽ mất đi nhân cách, người ta sẽ không còn tôn trọng nữa dù địa vị cao sang quyền quý. Nếu phân tích rộng ra thì phạm một trong năm giới đều gieo hạt giống xấu. Phật ngôn trong kinh Pháp cú 246-247 dạy rằng ‘Người phạm năm giới ngay trong đời này đã đào gốc của mình’. Nghĩa là bứng gốc thiện vô tham, vô sân, vô si và trồng vào gốc bất thiện tham, sân, si.

Sự mê đắm ngũ trần khiến người ta không giữ được năm giới và cũng không giữ được thập thiện, nói cho rõ là thân, khẩu, ý đều bất tịnh. Tại sao mê đắm? Vì ngũ trần là năm thứ vật chất đem lại dục lạc. Người ta ăn uống để sống, nhưng nếu không có vị ngon trong đó sẽ không ai ham thích. Đối với người dùng phương tiện chân chánh để thụ hưởng ngũ trần cũng phải thu thúc, chế ngự mới sống an lạc được, nghĩa là trong vị ngọt có vị đắng, chẳng hạn ăn uống không điều độ sẽ sinh nhiều bệnh và các triền cái sẽ chi phối tâm như tâm nhiễm dục trần, dễ có hôn trầm, khó trừ phóng tâm. Người chân chánh còn như vậy, còn hạng người tìm ngũ dục phi pháp, tâm nô lệ cho dục lạc thì chỉ có nước sơn, gỗ đã mục rồi. Một con người như vậy không có hy vọng gì, chỉ có báo hiệu bão tố cho tương lai. Nói về ngũ trần, Đức Phật dạy rằng ‘Này các Tỷ kheo, chớ có đi đến chỗ không phải hành xứ của mình, chỗ cảnh giới của người khác. Này các Tỷ kheo, đi đến chỗ không phải hành xứ của mình, đi đến cảnh giới của người khác, thời Ác ma nắm được cơ hội, Ác ma nắm được đối tượng.

Này các Tỷ kheo, chỗ nào không phải hành xứ của Tỷ kheo? Chỗ nào là cảnh giới của người khác? Chính là năm dục công đức. Thế nào là năm?

Có các sắc do mắt nhận thức khả lạc, khả hỷ, khả ý, khả ái, liên hệ đến dục, hấp dẫn. Có các tiếng do tai nhận thức khả lạc, khả hỷ, khả ý, khả ái, liên hệ đến dục, hấp dẫn. Có các hương do mũi nhận thức khả lạc, khả hỷ, khả ý, khả ái, liên hệ đến dục, hấp dẫn. Có các vị do lưỡi nhận thức khả lạc, khả hỷ, khả ý, khả ái, liên hệ đến dục, hấp dẫn. Có các xúc do thân nhận thức khả lạc, khả hỷ, khả ý, khả ái, liên hệ đến dục, hấp dẫn. Này các Tỷ-kheo, đây là chỗ không phải hành xứ của Tỷ kheo, chỗ cảnh giới của người khác.

Này các Tỷ-kheo, hãy đi đến chỗ hành xứ của mình, chỗ cảnh giới của cha mẹ mình. Này các Tỷ kheo, đi đến chỗ hành xứ của mình, đến cảnh giới của cha mẹ mình, thời Ác ma không nắm được cơ hội, không nắm được đối tượng.

Và này các Tỷ kheo, chỗ nào là chỗ hành xứ của Tỷ kheo? Chỗ nào là cảnh giới của cha mẹ? Chính là bốn niệm xứ. Thế nào là bốn?

Ở đây, này các Tỷ kheo, Tỷ kheo trú, quán thân trên thân, nhiệt tâm, tỉnh giác, chánh niệm, nhiếp phục tham ưu ở đời; trú, quán thọ trên các thọ...; trú, quán tâm trên tâm...; trú, quán pháp trên các pháp, nhiệt tâm, tỉnh giác, chánh niệm, nhiếp phục tham ưu ở đời. Này các Tỷ-kheo, đây là chỗ hành xứ của mình, chỗ cảnh giới của cha mẹ mình’. (Tương ưng bộ kinh V, 146).

Ngũ trần thuộc về cảnh giới của ác ma, nghĩa là chúng làm cho tâm sinh phiền não dục, càng thụ hưởng càng khoét sâu vào ô nhiễm cho tâm. Giữa một người đang hưởng dục lạc đầy đủ và người đang hưởng hiện tại lạc trú trong thiền có sự khác biệt lớn. Dục lạc sau khi hưởng rồi để lại dục tưởng sâu đậm và vì thế tâm bị bao trùm trong phiền não dục. Sự thụ hưởng lâu ngày chỉ làm cho thân tàn tạ, nếu không kiềm chế thì càng mau chóng hại thân. Đây là sự nguy hiểm hoặc vị đắng của dục lạc. Trái lại thiền lạc là loại lạc ly dục. Lạc này chế ngự chẳng những phiền não dục mà còn chế ngự cả năm triền cái. Lạc này làm cho tâm thanh tịnh, khi hưởng thiền lạc rồi mới thấy dục lạc như ánh đèn pin, còn thiền lạc như ánh sáng đèn điện. Hưởng dục lạc càng lâu ngày càng làm cho thân suy tàn như cây héo úa. Hưởng thiền lạc càng lâu ngày càng làm cho thân lành mạnh như cây tươi tốt.

Ngũ trần là cảnh giới của ác ma (māra), là cái bẫy ác ma giăng ra để bắt những ai tham đắm dục lạc. Đất khách quê người nhiều cạm bẫy nguy hiểm. Nơi an toàn nhất là tứ niệm xứ, là quê mẹ bình yên. Khi biết ngũ trần vui ít, khổ nhiều, người có trí không mê lầm đuổi theo, dứt khoát trở về sống nơi quê mẹ. Trong tứ niệm xứ, vai trò của sati rất quan trọng. Nếu không có sati, dịch là niệm hoặc nói cho rõ là tỉnh thức, thì không thể nào đưa tâm thoát khỏi dục lạc thuộc cảnh giới ác ma. Niệm đưa tâm đến ly dục, có được thiền lạc và giải thoát lạc.Thiền lạc và giải thoát lạc là những làn gió mát dịu hiền của quê mẹ khác xa với dục lạc luôn luôn nóng bức bởi lửa phiền não khao khát. Lạc ly dục do thiền đem lại không phải chỉ có người xuất gia mới thực hành được mà người tại gia vẫn có khả năng chứng nghiệm. Trong kinh điển hàng tại gia chứng thánh quả rất nhiều, điều đó chứng tỏ sự ly dục không có ranh giới Tăng tục, chỉ cần người đó hiểu ngũ trần có vị ngọt, vị đắng và sống một đời sống xuất ly ngũ trần ở nơi tâm. Đúng như vậy nếu tâm không xuất ly, không tinh tấn thực hành chánh Pháp thì ngay cả sống đời xuất gia cũng không ly dục được và tâm cũng không bao giờ hưởng được thiền lạc và giải thoát lạc. Tuy nhiên người tại gia với tâm chân thành, tâm tỉnh thức mới có khả năng không mê luyến trong ngũ trần. Riêng những kẻ lừa dối không có tâm tỉnh thức, bị ác ma trói chặt, là những kẻ không quê hương, số phận của họ sẽ là luân hồi đau khổ, dù sinh làm người cũng để trả món nợ ác nghiệp, ngay cả địa cầu rộng lớn cũng không có chỗ nào an toàn cho họ. Xem thế mới thấy Phật Pháp là vi diệu.
---------
Kāmaguṇa: Ban đầu HT. Thích Minh Châu dịch là năm dục công đức, sau này sửa lại là năm pháp tăng trưởng các dục, năm dục trưởng dưỡng. Người viết gọi là ngũ trần vì đây là từ thông dụng trong các bản dịch của các Hòa Thượng Nam tông trước đây. Nói cho rõ là ngũ dục trần.

Sako pettiko visayo: cảnh giới của cha mẹ mình. Pettiko là tính từ, nghĩa là thuộc về cha. Trong nhiều bản dịch không có dịch cảnh giới của cha. Ngài Ñāṇamoli dịch giả Visuddhimagga dịch là his own native place. Do vậy, Sako pettiko visayo là nơi bình yên đối nghịch với nơi xa lạ nguy hiểm, trong tiếng Việt dịch là cảnh giới của cha mẹ mình, quê cha, quê nhà, quê hương đều không sai ý nghĩa. Dịch là Quê mẹ vì nơi đây gắn liền tuổi thơ êm đềm của người viết.