Dự lưu hướng chi Tỳ kheo Giác Lộc

Có bốn dự lưu hướng chi: Thân cận bậc chân nhân, nghe Diệu Pháp, như lý tác ý, thực hành pháp tùy pháp.

Sotāpattiyaṅga: Sota – dòng nước, dòng suối; āpatti - sự bước vào. Aṅga – chi phần, yếu tố. Dự lưu hướng chi: Chi phần của dự lưu. Chi phần đưa đến chứng quả dự lưu. Sotāpatti: chỉ cho đạo quả dự lưu; Āpanna: chỉ cho bậc dự lưu.

Sappurisasaṃvevo: Thân cận bậc Chân nhân
Bậc chân nhân (sappurisa) là người hiểu chánh pháp qua học và hành. Cho nên người như thế phải là bậc chân chánh, có trí tuệ. Đồng nghĩa với sappurisa là paṇḍita (bậc hiền trí). Thân cận người như thế sẽ tăng trưởng trí tuệ trong chánh pháp, cho nên thân cận bậc chân nhân là chi phần thứ nhất của dự lưu hướng chi.

Saddhammassavanaṃ: Nghe Diệu Pháp
Sa: chân thực, tốt đẹp. Saddhamma: pháp chân thực, chánh pháp. Savana: sự nghe. Diệu pháp là pháp do Đức Phật chứng ngộ và giảng giải. Thân cận thì phải nghe, nghĩa là phải học hỏi Pháp. Từ những bậc đại trí tuệ như ngài Xá lợi Phất, Mục Kiền Liên đều phải nghe mới trở thành bậc Thánh. Nghe diệu Pháp là dự lưu hướng chi thứ hai cần thiết phải có.

Yonisomanasikāro: Như lý tác ý
Theo từ nguyên Pāli, yoni là nguồn gốc. Yoniso là xuất xứ cách, nghĩa là từ nguồn gốc. Manasikāra là chú ý, hướng tâm. Chú ý từ nguồn gốc, chú ý đến cội nguồn của các sự vật. Khi chú ý đến sự vật gì đến tận nơi phát sanh ra nó , thấy rõ nhân duyên của nó thì đây là như lý tác ý. Cho nên như lý tác ý thấu suốt là chú ý đến lý duyên khởi. Khi chú ý đến sự vật gì chỉ thấy qua vẻ ngoài, thấy rất hời hợt, nông cạn, đây là phi như lý tác ý. Chú giải nêu ra vô thường cho là vô thường, khổ cho là khổ , vô ngã cho là vô ngã, bất tịnh cho là bất tịnh. Đây là như lý tác ý. Trái lại nếu nhận thấy một cách điên đảo (lộn ngược), vô thường cho là thường, khổ cho là lạc, vô ngã cho là ngã, bất tịnh cho là tịnh, đây là phi như lý tác ý. Giải thích của chú giải xác định có một loại chú ý đi sâu vào bản chất sự vật và một loại đi vòng vèo bên ngoài sự vật. Như lý tác ý là dự lưu hướng chi thứ ba không thể thiếu được đối với người đi trên chánh đạo.

Dhammānudhammappaṭipatti: Thực hành pháp tùy pháp.
Dhamma + anudhamma (tùy pháp) + paṭipatti (thực hành).Tùy pháp là những pháp quán (vipassanādhamma). Thực hành pháp tùy pháp:Thực hành theo những đề tài thiền quán như tam tướng, ngũ uẩn, duyên khởi. Sau khi có ba chi phần dự lưu hướng cần thiết, dự lưu hướng chi thứ tư là điều kiện quyết định đưa đến chứng ngộ quả dự lưu.

Hai chi phần cuối - Như lý tác ý và thực hành pháp tùy pháp có sự liên kết chi ly, đôi khi dễ nhầm lẫn như là một. Như lý tác ý là chú ý sâu vào vào sự vật để thấy rõ cội nguồn của nó. Nhưng phần nhiều do tâm không tu tập nên phi như lý tác ý xảy ra thường xuyên. Tâm có khả năng phản chiếu như cái gương, khi nhìn thấy các hành động của mình phản chiếu trong cái gương tâm và nhận lầm các pháp đó là có thực sẽ tạo ra phi như lý tác ý. Ngụ ngôn con chó đi qua cây cầu ván nhìn xuống nước thấy bóng mình, tưởng là có con chó khác nên nổi giận sủa vang lên. Đây là ví dụ về phi như lý tác ý khi soi chiếu sai vào sự vật trong cái gương tâm. Tâm tham khởi lên do duyên tịnh tướng (các sắc, thinh, hương, vị, xúc khả ái). Những tịnh tướng này sẽ hiện trong cái gương tâm, tạo nên những ý tưởng về các pháp khả ái, chấp vào những ý tưởng chế định như thế, ngã kiến sinh lên, đây là phi như lý tác ý và tâm tham sẽ tiếp tực tăng trưởng. Nếu nhìn vào những ý tưởng về sự vật khả ái, biết rõ đó là những ý tưởng chế định, chỉ do tâm trí tạo ra, chớ không có thực, đây là như lý tác ý và tâm tham sẽ không còn duyên trợ giúp nó sinh khởi. Tâm sân khởi lên do duyên chướng ngại tướng (các sắc, thinh, hương, vị, xúc không khả ái). Chướng ngại tướng này sẽ hiện trong cái gương tâm, tạo nên những ý tưởng về các pháp không khả ái. Chấp vào những ý tưởng chế định như thế, ngã kiến sinh lên, đây là phi như lý tác ý và tâm sân sẽ tiếp tực tăng trưởng. Nếu nhìn vào những ý tưởng về sự vật không khả ái, biết rõ đó là những ý tưởng chế định, chỉ do tâm trí tạo ra, chớ không có thực, đây là như lý tác ý và tâm sân sẽ không còn duyên trợ giúp nó sinh khởi. Loại bỏ được những ý tưởng sai lạc cần khả năng chú ý, quan sát cho đúng. Điều này cần sự tinh tấn rèn luyện, tu tập về cách chú ý để mỗi khi gương tâm phản chiếu đều soi thấy rõ ngọn nguồn, không để tâm si mê, lầm lạc tạo ra phi như lý tác ý. Có ba loại trí tuệ: Sutamayapaññā (trí văn); ciñtāmayapaññā (trí tư); bhāvanāmayapaññā (trí tu). Trí văn là trí có được do nghe người khác. Trí tư là trí có được do trí suy xét không phải do nghe người khác. Trí tư này đôi khi có sẵn như thiên tư của một người nào đó, hoặc có nhiều trường hợp do học Pháp và tự mình suy tư hiểu ra những điều sâu sắc. Trí văn và trí tư dù cần thiết vẫn không đủ khả năng trừ thân kiến. Trí tu có được do nhờ tu thiền quán và thấy biết như thực do tự bản thân chứng nghiệm. Chỉ có trí tu mới trừ được thân kiến và dự phần vào đạo quả siêu thế.Trí văn nếu hiểu đúng sẽ có như lý tác ý trong trường hợp khi nghe Pháp áp dụng lý duyên khởi, do duyên tai và tiếng khởi lên nhĩ thức, do ba thứ hợp lại là nhĩ xúc, do xúc có thọ, do thọ có ái ... Các pháp này do duyên khởi lên nên ái, mạn, kiến đối với cái trí văn không hiện hữu. Trí tư cũng sẽ có như lý tác ý khi suy tư áp dụng vào lý duyên khởi. Do duyên ý và các pháp khởi lên ý thức, do ba thứ hợp lại gọi là ý xúc, do xúc có thọ, do thọ có ái … Các pháp này do duyên khởi lên nên ái, mạn, kiến đối với cái trí tư không hiện hữu.

Như vậy trước khi thực hành thiền quán phải có như lý tác ý, sau đó việc thiền quán mới có kết quả. Điều này hệ trọng vô cùng, vì một tâm trí điên đảo mà thiền quán thì sẽ tạo ra tình huống lấy cái nhìn sai để hiểu chân lý giải thoát. Thực hành pháp tùy pháp là đi vào thiền quán để thấy biết các pháp như thực (yathābhūtañāṇadassana ), tức là thấy năm uẩn có bản chất vô thường, khổ, vô ngã đưa đến chứng ngộ chân lý siêu thế. Một người chưa chứng quả dự lưu dù có trí văn và trí tư tuyệt vời vẫn còn có lòng tin xao động trong Tam Bảo, còn bậc dự lưu vì đã tự mình chứng ngộ thánh đế, không phải do tin người khác nên lòng tin Tam Bảo là tuyệt đối và không bao giờ bị đọa vào bốn ác đạo nữa, vị ấy chắc chắn sẽ chứng chánh giác. Bốn dự lưu hướng chi còn gọi là bốn pháp tăng trưởng trí tuệ (paññāvuḍḍhi). Do đó muốn có trí tuệ trong Phật Pháp dù là trí tuệ hợp thế hoặc siêu thế phải nghiêm trì bốn chi phần này.

Hơn thống lãnh cõi đất,
Hơn được sanh cõi trời,
Hơn chủ trì vũ trụ,
Quả dự lưu tối thắng. - Pc: 178
(HT. Thích Minh Châu dịch)